زخم چیست؟

به طور کلی زخم به بهم ریختگی ساختار طبیعی پوست و عملکرد آن و ساختار بافت نرم گفته می‌شود. همان‌طور که می‌دانید پوست بدن ما را در برابر میکروب محافظت می‌کند. وقتی پوست زخم می‌شود میکروب‌ها می‌توانند به راحتی وارد بدن شده و باعث عفونت شوند. عموماً زخم‌ها اغلب به دلیل تصادف یا جراحت ایجاد می‌شوند. پانسمان زخم با کنترل ترشحات زخم، جلوگیری از رشد باکتری‌ها در ناحیه پوست، اطمینان از تعادل مناسب مایعات به روند بهبود زخم کمک می‌کند.

امروزه بسیار عوامل موضعی و روش‌های درمانی در دسترس هستند که جهت بهبود و ترمیم زخم استفاده می‌شود. در این مطلب ما به اصول اساسی و روش‌های موجود برای مدیریت زخم‌های مختلف را بررسی می‌کنیم.

علت ایجاد زخم

زخم‌ها می‌توانند ناشی از اتفاق‌های ناگهانی مانند بریدگی، سوختگی، زمین خوردن یا ضربه‌ی شدید باشند.

زخم‌ها می‌توانند به دلیل عفونت مانند عفونت‌های بعد از جراحی و عفونت در گزش حشرات ایجاد شوند.

زخم‌ها می‌توانند به دلیل بی‌تحرک بودن مانند زخم بستر یا صدمات ناشی از فشار ایجاد شوند.

زخم‌ها همچنین می‌توانند به دلیل بیماری‌های مزمن ایجاد شوند. برای مثال زخم ناشی از ضربه یا خراش در افراد دیابتیو

انواع زخم‌ها عبارت‌اند از:

1. برش‌های پوستی
2. خراش‌ها
3. سوختن پوست
4. زخم‌هایی که بر اثر فشار ایجاد می‌شوند

یک زخم می‌تواند به صورت صاف یا دندانه‌ای باشد. ممکن است سطحی و یا عمیق باشد. زخم‌های عمیق بر روی عضلات داخلی بدن تأثیر می‌گذارند. مانند:

• تاندون‌ها
• عضلات
• رباط‌ها
• اعصاب
• رگ‌های خونی
• استخوان‌ها

مراحل بهبود زخم

ترمیم زخم معمولاً یک فرایند کاملاً سازمان‌یافته است که بسته به سیستم طبقه‌بندی به 3 تا 5 فاز تقسیم می‌شود:

1. فاز هموستاز (یا انعقاد)
2. فاز التهابی
3. فاز دبریدمان (اغلب با فاز التهابی ترکیب می‌شود)
4. فاز ترمیم (تکثیر)
5. مرحله بلوغ (بازسازی)

فاز هموستاز (انعقاد)

هموستاز فرایند بسته شدن زخم از طریق لخته شدن است. هموستاز با نشت خون از بدن شروع می‌شود. بلافاصله پس از آسیب به پوست، در عرض چند دقیقه هموستاز از طریق انقباض عروق و فعال شدن پلاکت باعث لخته شدن خون می‌شود و سرانجام، انعقاد اتفاق می‌افتد (توجه داشته باشید که همه‌ی زخم‌ها خونریزی ندارند، مثل زخم‌های ناشی از سوختگی پوست)

مرحله التهابی و دبریدمان

التهاب مرحله دوم در روند ترمیم زخم است. مرحله التهابی با افزایش نفوذپذیری مویرگی و نفوذ نوتروفیل‌ها، ماکروفاژها و لنفوسیت‌ها به داخل زخم مشخص می‌شود. به دنبال انقباض عروق اولیه در حین هموستاز، گشاد شدن عروق و افزایش نفوذپذیری عروق ایجاد می‌شود.

لنفوسیت‌ها دیرتر ظاهر می‌شوند و تقریباً در هفت روز به اوج خود می‌رسند. این گلبول‌های سفید خون، فاکتورهای رشد، مواد مغذی و علائم التهابی مانند گرما، درد و قرمزی را که معمولاً در این مرحله از ترمیم زخم دیده می‌شود، ایجاد می‌کنند. به طور کلی التهاب هم باعث کنترل خونریزی می‌شود و هم از عفونت جلوگیری می‌کند.

این پاسخ التهابی حاد معمولاً 1-2 روز طول می‌کشد. همان‌طور که مشخص است التهاب بخشی طبیعی از روند ترمیم زخم است و فقط در صورت طولانی بودن مدت زمان آن باید به پزشک مراجعه داشته باشیم.

فاز تکثیر (ترمیم)

زخم با بافت جدیدی که به آن بافت گرانولاسیون گفته می‌شود شروع به پر شدن می‌کند و پوست جدیدی روی این بافت تشکیل می‌شود. با بهبود زخم، بافت موجود در لبه‌های زخم با انقباض به سمت داخل کشیده می‌شود و پوست اطراف آن کشیده می‌شود و اندازه کلی زخم را کاهش می‌دهد، در نهایت زخم کوچک‌تر می‌شود. با ادامه روند بهبودی، ممکن است دچار خارش در ناحیه شوید. بعد از ریزش پوسته، ناحیه کشیده، قرمز و براق به نظر می‌رسد.

مرحله بازسازی

این مرحله معمولاً یک هفته پس از آسیب به دنبال رسوب کلاژن در زخم آغاز می‌شود و طولانی‌ترین مرحله ترمیم زخم است که هفته‌ها تا ماه‌ها پس از آسیب ادامه دارد. فعالیت اصلی که در این مرحله اتفاق می‌افتد تقویت و بازسازی کلاژن تازه تشکیل شده است. هر چه زمان می‌گذرد جای زخم محوتر می‌شود تا جایی که کاملاً از بین برود. ولی دقت داشته باشید که برخی از زخم‌ها هرگز به طور کامل از بین نمی‌روند.

این مرحله یک روند پیچیده است. عدم پیشرفت در مرحله ترمیم زخم می‌تواند منجر به ایجاد زخم‌های مزمن شود. از جمله عواملی که منجر به زخم‌های مزمن می‌شوند می‌توان به بیماری وریدی، عفونت، دیابت و کمبود متابولیسم سالمندان اشاره کرد. مراقبت از زخم با مرطوب نگه داشتن زخم‌ها، تمیز بودن و محافظت در برابر آسیب‌دیدگی مجدد و عفونت می‌تواند مراحل ترمیم زخم را تسریع کند.

مراقبت از زخم

هدف مراقبت از زخم، جلوگیری از آلودگی بیشتر و تبدیل زخم‌های آلوده به زخم‌های تمیز است. چنانچه زخم شما سطحی است می‌توانید در خانه نکات مراقبتی را رعایت کنید اما اگر علائمی از عفونت مانند احساس گرما، ترشح یا خونریزی مداوم در زخم یا تب را مشاهده کردید به پزشک مراجعه کنید. در ادامه از جمله نکاتی که جهت بهبود زخم می‌توانید در خانه انجام دهید آورده شده است.

دست‌هایتان را بشویید

تمیزکردن زخم با دست‌های آلوده احتمال عفونت را افزایش می‌دهد. حتی اگر دستانتان تمیز به نظر می‌رسد، قبل از انجام هر کاری برای زخم، دستان خود را کاملاً به مدت 20 ثانیه با آب و صابون بشویید.

خونریزی را متوقف کنید

با فشار وارد آوردن به زخم سعی کنید خونریزی را متوقف کنید و اجازه دهید خون لخته شود. دقت داشته باشید که با پارچه و یا باند تمیز برای این کار استفاده کنید.

زخم را بشویید

زمانی که خونریزی متوقف شد، زخم را با آب بشوید. هنگام تمیز کردن ممکن است احساس سوزش، درد و کمی خونریزی داشته باشید که طبیعی است. در نهایت زخم را با پارچه تمیز خشک کنید.

آنتی‌بیوتیک استفاده کنید

یک پماد آنتی بیوتیک به زخم بزنید. آنتی بیوتیک‌ها از رشد باکتری‌هایی که منجر به عفونت می‌شوند جلوگیری می‌کند.

زخم را بپوشانید

برای پوشاندن زخم از پانسمان استریل استفاده کنید. هدف از پانسمان زخم، محافظت آن در مقابل المان‌های خارجی است. چنانچه زخم شما جزئی است نیازی نیست که آن را با پانسمان استریل بپوشانید.

برای همه زخم‌های مزمن یا غیر قابل ترمیم باید نمونه برداری انجام شود.

عوامل مؤثر بر بهبود زخم

در وهله اول شناخت کامل آناتومی و فیزیولوژی پوست، روند بهبودی، شناخت انواع زخم‌ها و روش‌های ترمیم زخم در جهت شناخت عواملی که ممکن است ترمیم زخم را پیچیده یا به تأخیر اندازند مهم است. توجه داشته باشید که هر یک از ملاحظات نقش اساسی در ارزیابی و مدیریت زخم‌های مختلف دارد. در این بخش، عوامل مختلفی را که ممکن است بهبودی زخم را به تأخیر انداخته یا مانع از آن شود را بررسی می‌کنیم.

ترمیم زخم ممکن است به دلیل عواملی که در محل خود زخم وجود دارد مانند خشک شدن، سیگار کشیدن و مصرف الکل، عفونت یا وجود باکتری، پیری پوست، نکروز، فشار، ضربه و ورم به تأخیر بیفتد.

پوست خشک

ترمیم زخم بر پوست مرطوب نسبت به پوست خشک که در آن سلول‌ها معمولاً کم آب می‌شوند و از بین می‌روند راحت‌تر است. بنابراین محیط مرطوب باعث می‌شود تا زخم‌ها سریع‌تر و با درد کمتری نسبت به یک محیط خشک ترمیم شوند.

عفونت یا وجود باکتری غیرطبیعی.

چنانچه پوست دچار عفونت شده باشد، باید به شناسایی باکتری‌های محل زخم پرداخت و آنتی‌بیوتیک مناسبی جهت درمان تجویز گردد. بی اختیاری ادرار و مدفوع از جمله عواملی هستند که می‌تواند یکپارچگی پوست را تغییر دهد. آموزش مراقبت از پوست به افراد برای موفقیت در مدیریت پوست و زخم ضروری است.

نکروز بافت مرده

بافت مرده می‌تواند بهبودی را به تأخیر بیندازد. Slough و eschar  دو نوع بافت نکروز هستند که ممکن است در زخم ظاهر شوند. اسلاک (Slough) بافت نکروزه‌ای مرطوب، سست و رشته‌ای است که به طور معمول زرد است. Eschar به صورت بافتی خشک، ضخیم و چرمی به نظر می‌رسد که ممکن است به رنگ سیاه باشد. در اکثر موارد جهت بهبود زخم، قبل از ترمیم و بهبودی، باید بافت نکروزه برداشته شود.

فشار

زمانی که فشار در محل زخم زیاد باشد، باعث مختل شدن خون رسانی به شبکه مویرگی می‌شود. این عمل مانع جریان خون در بافت اطراف می‌شود و روند بهبودی را به تأخیر می‌اندازد.

تروما و ادم

روند بهبودی زخم‌ها به نوبه خود به آهستگی انجام می‌شود ولی چنانچه در محیطی که مرتباً دچار آسیب‌دیدگی می‌شود و یا به دلیل ادم پوستی از خون رسانی محروم می‌شود، زخم اصلاً بهبود نیابند.

مصرف الکل

مصرف زیاد الکل می‌تواند باعث کندی روند بهبودی و افزایش خطر عفونت و عوارض بعد از جراحی‌ها شود.

کشیدن سیگار

سیگار کشیدن می‌تواند باعث تأخیر در روند بهبودی شود. همچنین خطر عوارضی مانند عفونت و باز شدن زخم را افزایش می‌دهد.

دلایل تأخیر در روند بهبود زخم

علاوه بر موارد فوق گفته شده، ترمیم زخم می‌تواند به دلیل عوامل سیستمیکی که ارتباط مستقیمی با محل زخم ندارند به تعویق بیفتد. این موارد شامل سن، نوع بدن، بیماری‌های مزمن، سرکوب سیستم ایمنی، وضعیت تغذیه‌ای، پرتودرمانی و نارسایی عروقی می‌باشد.

سن

بهبود زخم در بیماران مسن نسبت به بیماران جوان‌تر کندتر است، این امر به دلیل بیماری‌های همراه است که با افزایش سن فرد اتفاق می‌افتد. بیماران مسن ممکن است مصرف غذایی ناکافی، پاسخ‌های هورمونی تغییر یافته، ضعیف بودن سیستم ایمنی، گردش خون و تنفسی مختل شده داشته باشند که هر یک از این موارد می‌تواند خطر تجزیه پوست را افزایش داده و ترمیم زخم را به تأخیر بیندازد.

نوع بدن

نوع بدن در ترمیم زخم تأثیر می‌گذارد. برای مثال، یک بیمار چاق ممکن است به دلیل خون‌رسانی کم به بافت چربی، در بهبود زخم دچار مشکل می‌شوند. همچنین بیمارانی که دچار سوء تغذیه هستند. برعکس آن هم وجود دارد، یعنی زمانی که بیمار لاغر می‌شود، کمبود اکسیژن و ذخایر تغذیه‌ای ممکن است بهبود زخم را دچار اختلال کند.

بیماری‌های مزمن

بیماری‌های عروقی، سرطان و دیابت چند بیماری مزمن هستند که می‌توانند بهبود زخم را به خطر بیندازند. بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن باید تحت نظر پزشک باشند که بتوان با توجه به شرایط و بیماری بهترین تجویز را برای بهبود زخم ارائه داد.

سرکوب سیستم ایمنی و پرتودرمانی

سرکوب کردن سیستم ایمنی بدن توسط بیماری، دارو یا سن می‌تواند بهبود زخم را به تأخیر بیندازد. پرتودرمانی هم می‌تواند باعث ایجاد زخم یا تغییر در پوست شود. این تغییر ممکن است بلافاصله پس از درمان یا پایان درمان ایجاد شود.

وضعیت تغذیه

ارزیابی برنامه تغذیه‌ای بیمار یکی از مهم‌ترین عوامل در بهبود زخم است زیرا ظاهر بصری بیمار یا زخم شاخص قابل اعتمادی برای دریافت بیمار از مقدار مناسب مواد مغذی نیست. سطح آلبومین و پرآلبومین، تعداد کل لنفوسیت‌ها و میزان ترانسفرین نشانگر سوءتغذیه است و باید مرتباً ارزیابی و کنترل شوند، چرا که پروتئین برای رشد سلول مورد نیاز است.

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

چنانچه شما موارد زیر را دارید فوراً به پزشک مراجعه کنید

• دارا بودن علائم عفونت مانند: قرمزی، افزایش درد، داشتن چرک زرد یا سبز، یا مایع شفاف بیش از حد در اطراف محل آسیب‌دیده.
• داشتن بافت مرده، یعنی داشتن لبه‌های سیاه اطراف محل آسیب‌دیده.
• چنانچه پس از 10 دقیقه فشار مستقیم بر روی محل آسیب‌دیده، خونریزی متوقف نشد.
• داشتن تب 100 درجه فارنهایت (37.7 درجه سانتیگراد) یا بالاتر بیش از 4 ساعت.
• چنانچه پس از مصرف دارو درد رخم متوقف نشد.
• چنانچه بخیه‌های زخم باز شده باشند.

https://www.healthdirect.gov.au/what-causes-wounds-cuts-and-grazes

https://journals.lww.com/aswcjournal/fulltext/2011/04000/checklist_for_factors_affecting_wound_healing.10.aspx

https://medlineplus.gov/ency/patientinstructions/000741.htm

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4663678/

https://www.woundsource.com/blog/four-stages-wound-healing

https://www.cornerstoneuc.com/2020/06/19/what-are-the-basic-steps-for-wound-care/

https://www.uptodate.com/contents/basic-principles-of-wound-management